صبح امید

احكام سجده تلاوت

چهار سوره در قرآن داراى سجده واجب تلاوت است: سجده، فصلت، نجم و‌علق.

با خواندن و شنيدن آيات سجده دار در اين سوره‌ها سجده واجب مى‌شود، البته بر شخص حائض و جنب خواندن اين سوره‌ها حرام است. (بنابر فتواى برخى مراجع تنها خواندن همان آيه سجده‌دار حرام است.)

سجده تلاوت، احكام و شرايط سجده واجب نماز را ندارد و تنها گذاشتن پيشانى بر روى زمين كافى است، گرچه رعايت شرايط سجده نماز بهتر است.

در چند سوره قرآن، آيه‌هاى سجده دار وجود دارد؟ كدام‌يك واجب و كدام‌يك مستحب‌است؟

سوره‌هايى كه سجده واجب دارد، عبارت است از: 1. نجم (آيه آخر); 2. علق (آيه‌آخر); 3. سجده (آيه 15); 4. فصّلت (آيه 37).

هر كس خودش اين آيه‌ها را بخواند يا از كسى بشنود، بعد از تمام شدنِ آن، بايد سجده كند.[1]

براى اين‌كه اسم اين سوره‌ها يادتان بماند، جمله زير را به خاطر بسپاريد:

با (نجم)ستاره سوره فُصِّلتْ را (اقرأ)بخوان وسجده كن.

كلمه‌هايى كه زير آن خط كشيده شده، اسم سوره‌هاى سجده‌دار است:

سوره‌هاى زير سجده مستحب دارد

اعراف، آيه‌205; رعد، آيه‌15; نحل، آيه‌48; اسراء، آيه‌106; مريم، آيه‌57; حج، آيه‌18و77; فرقان، آيه‌59; نمل، آيه‌24; ص، آيه‌23; انشقاق، آيه‌20.[2]

منظور از لفظ «مندوب» در «سجده مندوب» چيست؟

لفظ «مندوب» در لغت از «ندب اليه» به معناى «تحريك كرد و او را به سوى آن امر فرا خواند» گرفته شده و در اصطلاح شرعى به معناى «مستحب» است (در مقابل واجب). در قرآن دو نوع سجده وجود دارد: واجب و مستحب. در سوره‌هايى كه سجده واجب دارد، اگر انسان آن را بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آيه‌سجده بايد فوراً سجده كند،[3] ولى آيات سجده مستحبى را اگر انسان بخواند يا به‌آن گوش دهد، سجده كردن واجب نيست و مستحب يا مندوب است.

علت سجده واجب در چهار سوره سجده‌دار چيست و چه حكمتى دارد؟

‌مهم‌ترين علتى كه براى سجده در چهار سوره سجده‌دار مى‌توان ذكر كرد، سنت اهل‌بيت عصمت و طهارت(ع) است; يعنى رواياتى كه از امامان معصوم(ع) صادر شده‌است.

الف) ابى‌بصير از حضرت امام‌صادق(ع) روايت مى‌كند: «اگر چيزى از آيات عزايم چهارگانه [آيات سجده‌دار در چهار سوره‌اى كه سجده واجب دارند] خوانده شد و تو آن را شنيدى، بى‌درنگ سجده كن; در هر حال كه باشى; چه بدون وضو، چه جُنُب و چه زنى كه در حال حيض است، امّا در ساير آيات سجده‌دار قرآن[ غير از چهار سوره مذكور] اختيار دارى سجده كنى يا نكنى.»[4]

از اين حديث شريف نكاتى به دست مى‌آيد:

1. بعد از تلاوت يا شنيدن آيات سجده‌دارِ واجب، امر به سجده شده و فوراً بايد سجده كرد.

2. در سجده‌هاى واجب (آيات سجده‌دار) داشتن وضو، جنب نبودن ـ حايض‌نبودن زن شرط نيست.

3. سجده در آيات سجده‌دارِ غير از چهار سوره مذكور، مستحب است و انسان مى‌تواند آن‌را انجام دهد يا ترك كند.

ب) از حضرت امام صادق(ع) روايت شده: «سوره‌هاى عزيمه، آن‌ها كه سجده واجب دارد، چهار سوره است: «علق»، «والنّجم»، «تنزيل سجده»، «حم سجده».[5]

پس يكى از مهم‌ترين حكمت‌هاى حصر سجده واجب در اين چهار آيه، تعبد‌است.

فقها بر اساس احاديث مربوطه، صيغه امر در ساير آيات سجده را بر استحباب سجده حمل كرده‌اند.[6]

شرايط به جا آوردن سجده واجب، به هنگام قرائت قرآن را بيان كنيد.

اگر انسان، موقعى كه آيه سجده را مى‌خواند از ديگرى هم بشنود، چنان‌كه گوش‌داده، دو سجده كند و اگر به گوشش خورده، يك سجده كافى است.[7] در غير‌نماز، اگر در حال سجده، آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.[8] اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود يا از مثل نوار، آيه سجده را بشنود، لازم نيست سجده نمايد، ولى اگر از‌وسيله‌اى كه صداى خود انسان را مى‌رساند مانند بلندگو، بشنود، واجب است سجده كند.[9] در سجده واجب قرآن نمى‌شود بر‌چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده كرد، ولى ساير شرايط سجده را كه در نماز است; مانند: رو به قبله بودن، طهارت لباس و بدن، وضو و‌...، لازم نيست مراعات‌كند.[10] در سجده واجب قرآن بايد طورى عمل‌كند كه بگويند سجده كرد.[11] هرگاه در سجده واجب قرآن، پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگرچه ذكر نگويد كافى است و گفتن ذكر مستحب است.[12]

گاهى با باز نمودن قرآن كريم، به‌طور ناخودآگاه و غير عمد، صفحه مربوط به سجده واجب، باز شده، نگاه انسان درست به همان خط يا آيه مربوط به سجده مى‌افتد. اگر آن آيه را تلاوت نكند و فوراً ورق بزند (چون امكان سجده در محل موجود نيست) آيا سجده بر او واجب است؟ اگر متوجه سجده نبود و آيه را تلاوت كرد و ردّ شد و بعد از چندين آيه، متوجه سجده شد، چه حكمى دارد؟

با نگاه كردن به آياتى كه سجده واجب دارند، سجده بر انسان واجب نمى‌شود. اگر انسان آن را بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده كند.[13]

در به جا آوردن سجده واجب قرآن چه ذكرى را بايد گفت و اگر كسى چند بار آيه سجده واجب را خوانده و يا شنيده است و سجده‌هاى واجب را درست به جا نياورده و يا اصلاً به جا نياورده است، الآن وظيفه او چيست؟

در سجده، گفتن ذكر واجب نيست، بلكه مستحب است و بهتر است بگويد: لا اِلهَ اِلاَّ‌اللّهُ حَقًّا حَقًّا لا‌اِلهَ اِلاَّ اللّهُ ايمانًا وَ تَصْديقًا لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَكَ يا رَبّ تَعَبُّدًا وَ رِقًّا لا مُسْتَنْكِفًا وَ لا مُسْتَكْبِرًا بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ[14] و اگر كسى چند بار آيه سجده واجب را بخواند يا بشنود بايد براى هر يك از آن‌ها يك سجده‌واجب مستقلى به جا آورد; مثلاً اگر دو بار خوانده يا شنيده است دو سجده‌واجب مستقل به جا آورد.[15]

آيا خانم‌ها هنگام سجده واجب  قرآن، بايد داراى حجاب باشند؟

خير، واجب نيست داراى حجاب باشند.[16]

وقتى انسان آيه سجده‌دار واجب را بخواند يا از ديگرى بشنود چه وقت بايد به سجده رود؟ آيا هنگام خواندن و يا شنيدن يا بعد از تمام شدن آيه؟

بعد از تمام شدن آيه، بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده كند.

اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى‌خواند، از ديگرى هم بشنود، چنان‌چه گوش داده دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورده يك سجده كافى است.[17]

آيا سجده بعد از آيات سجده‌دار بايد رو به قبله باشد؟

خير، به هر سمتى مى‌توان انجام داد.[18]

اگر آيه سجده را از نوار و يا از راديو شنيديم، آيا سجده واجب است؟

اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از مثل نوار آيه سجده را بشنود، لازم نيست‌سجده نمايد، ولى اگر از وسيله‌اى كه صداى خود انسان را مى‌رساند، بشنود واجب است سجده كند.[19]

بنا به فتواى برخى از مراجع تقليد، اگر كسى آيه را از ضبط صوت و يا راديو هم بشنود، بايد سجده كند.[20]